Staatscommissie-Remkes vijf jaar verder

"In 2018 heeft een commissie i onder leiding van Johan Remkes i een prachtig rapport gepresenteerd. Daar is nog niets mee gebeurd." Dat liet een vooraanstaande oud-politica onlangs optekenen in een artikel in het Nederlands Dagblad over het voorstel om het ledental van de Tweede Kamer uit te breiden naar 2501). Had zij een punt of ging het - zoals vaker - om een 'gevoel'?

De waarheid ligt een beetje in het midden. Er is wel degelijk het nodige gedaan met voorstellen van de Commissie-Remkes i, zowel door het kabinet als door Tweede Kamerleden. Om met dat laatste te beginnen: in januari 2019 kwam SP'er Ronald van Raak i met een initiatiefvoorstel om het correctief referendum grondwettelijk mogelijk te maken. Dat voorstel - verdedigd door Renske Leijten i - sneuvelde in de Tweede Kamer bij de tweede lezing. Leijten ondernam direct een nieuwe poging, waarvan de eerste lezing in de Eerste Kamer gaande is2).

Bij mogelijke wijziging van het kiesstelsel was er eveneens beweging. Minister Kajsa Ollongren i kwam met een wetsvoorstel om stemmen op een lijst of een persoon mogelijk te maken, zoals de Staatscommissie had bepleit. Haar opvolgster, minister Hanke Bruins Slot i, zag in kritiek van de Raad van State reden om het voorstel aan te passen. Het ligt nu wederom op de tekentafel en is zeker nog niet van de baan. Hoe het wetsvoorstel straks parlementair ontvangen wordt, weten we nog niet. Over de vraag of er een Constitutioneel Hof moet komen, wordt eveneens nog nagedacht. Het kabinet lijkt te kiezen voor opheffing van het verbod om wetten aan de Grondwet te toetsen, maar voelt vooralsnog niet voor een apart Hof. Een concreet wetsvoorstel is er nog niet en ook de Tweede Kamer is zich nog aan het oriënteren. Er komt ongetwijfeld een vervolg.

De aanbevolen Wet op de politieke partijen (WPP) was tot juli dit jaar in consultatie en staat dus aan het begin van het wetgevingsproces. Minister Ollongren nam in haar ontwerp diverse aanbevelingen van de Staatscommissie over, maar zolang er nog geen definitief voorstel is, laat de uitkomst uiteraard nog op zich wachten. Ook hier geldt: wordt vervolgd. Dat geldt evenzeer voor het aanbevolen terugzendrecht voor de Eerste Kamer (waarbij de Tweede Kamer het laatste woord zou krijgen). Dat voorstel is iets verder, want in juni diende minister Bruins Slot een wetsvoorstel in. Een eerstelezingsvoorstel over behandeling van de tweede lezing van grondwetsherzieningen in de Verenigde Vergadering i ligt bij de Eerste Kamer.

Het kabinet liet in een reactie op het rapport direct al weten niets te voelen voor de gekozen kabinetsformateur. Politiek draagvlak voor die wijziging lijkt er evenmin te zijn. Voor andere punten, zoals vergroting van democratische kennis en vaardigheden in het onderwijs, geldt dat uitwerking minder zichtbaar is. Er ligt nog geen voorstel om 5 mei om te vormen tot 'Vrijheidsdag'. Steunverlening aan parlement.com zou overigens wel een zeer concrete uitwerking zijn, in lijn met de aanbevelingen van de Staatscommissie.

Er gebeurde en gebeurt dus wel degelijk iets, maar veel is nog 'aanhangig'. Veranderingen en parlementaire processen gaan niet zo snel en bij grondwetsherzieningen is behandeling in twee lezingen nodig. Bovendien moet er dan een meerderheid van twee derde (in beide) Kamers zijn. Afgezien daarvan was wat de Staatscommissie voorstelde nu ook weer niet zo vergaand. Twee belangrijke punten bleven onaangeroerd. Het vetorecht van de Eerste Kamer zou nagenoeg onaangetast blijven en er werd niet aangestuurd op grotere kiezersinvloed op grondwetsherzieningen, zelfs als die ingrijpend zijn (grondwetsherziening valt niet onder het correctief referendum). Onvrede zit vooral bij de kabinetsvorming en een gebrek aan dualisme. Dat laatste vergt een cultuuromslag, maar kan de daadkracht juist weer belemmeren.

Grote stelselwijzigingen zijn niet waarschijnlijk en evenmin gewenst. Dat was eigenlijk ook de belangrijkste conclusie van de Staatscommissie. Misschien was het juist in die zin een prachtig rapport.

Prof.Dr. Bert van den Braak is onderzoeker bij PDC en hoogleraar parlementaire geschiedenis aan de Universiteit van Maastricht.

Deze column verscheen oorspronkelijk op Parlement.com.

• 1) 

  Niels van den Bovenkamp, 'Hoe haalbaar is Tweede Kamer met 250 leden?', Nederlands Dagblad, 31 augustus 2023.
• 2) 

  Inmiddels verdedigd door Lilian Marijnissen i en Nicole Temmink i.