Litouwen....inside out!

woensdag 18 maart 2009, column van dhr Bruno van den Elshout

Fotograaf en journalist Bruno van den Elshout reisde voor zijn project Us Europeans een jaar lang door de EU en stelde aan de hand van deze reis het boek 'Crossroad Europe samen. In de serie 'Europe inside out' vertelt hij hoe het dagelijks leven in elk van de EU-landen er uit ziet.

Inhoudsopgave van deze pagina:

1.

Introductie

Het klinkt misschien niet erg logisch: na Ierland was Litouwen het volgende land op mijn lijstje. De oversteek van Ierland naar Groot Brittannië lag erg voor de hand, maar het was inmiddels al augustus. Nog voor het begin van de herfst wilde ik alle Scandinavische landen achter me laten. Via Litouwen zou ik in ongeveer zeven weken tijd ook door Letland, Estland, Finland en Zweden reizen, om vervolgens in oktober via Engeland in Portugal terecht te komen.

2.

Hetzelfde maar dan anders

Laten we eerst eens kijken wat Nederlanders over Litouwen weten. Dat is niet zo gek veel. Behalve de onafhankelijkheidsstrijd tegen de voormalige Sovjet- Unie aan het eind van de jaren tachtig, is Litouwen niet vaak in het Nederlandse nieuws gekomen. Het is verleidelijk om te denken dat Litouwen een klein land is. Toch is Litouwen ruim anderhalf keer zo groot als Nederland.

Net als Nederlanders hebben Litouwers meer aandacht voor hun buurlanden dan voor kleine ver weg landjes. Maar de meeste Litouwers weten Nederland wel ongeveer te plaatsen op een kaart. Vanaf Litouwen gezien ligt Nederland achter Duitsland. Hoeveel Litouwers van Nederland weten hangt vooral af van leeftijd. Tijdens de Sojvetjaren (1940-1990) richtte het onderwijs zich vooral op alles wat met de Sovjet-Unie en Rusland te maken had. Wat er in West-Europa gebeurde was voor Litouwen niet relevant. Litouwers ouder dan dertig hebben tijdens hun schooltijd dus weinig geleerd over Nederland. Ook interesse in andere landen dan de Sovjet-Unie is nooit erg gestimuleerd. Litouwers ouder dan 30 spreken amper Engels, simpelweg omdat er voor 1990 geen enkele reden was om Engels te leren. Wilde je iets bereiken, dan leerde je Russisch of desnoods Duits.

 

Het imago van Nederland in Litouwen is overwegend positief. Jongeren zien Nederland als het land waar alles mag en kan. Nederland is rijker dan Litouwen, je mag er van alles en nog wat roken, abortus is toegestaan, je hoeft niet per se te trouwen, je mag homo zijn, er zijn veel moderne windmolens. Ook de Nederlandse vooruitstrevendheid in kunst en architectuur worden gewaardeerd.

Minder positief zijn de Litouwers over Nederlandse groenten en fruit, die overal in Litouwen in de supermarkten liggen. Liever zouden de Litouwers hun boodschappen op de markt doen, zodat zij producten van eigen grond kunnen kopen. Nederlandse groenten en fruit maken volgens hen naar water, karton, of een combinatie van beiden. Helaas voor de Litouwers is de doorbraak van de supermarkten niet meer de stoppen. Complete ‘shopping galleries’ verrijzen aan de rand van de grote steden. Litouwse politici zijn ermee geholpen want de galleries geven hun steden flair en status. Litouwse huismoeders zijn minder blij: het avondeten wordt minder lekker en de lokale markten moeten sluiten omdat ze de concurrentie van de grote supermarkten niet aankunnen.

Voor jongere Litouwers is Nederland een van de populaire emigratieopties. Ierland en het Verenigd Koninkrijk staan ruimschoots boven aan de lijst, maar ook Nederland en de Scandinavische landen zijn in trek. Veel Litouwse families worden tijdelijk ontbonden als de man naar West-Europa vertrekt en nog maar drie keer per jaar zijn gezicht thuis laat zien. Vrijgezellen die Litouwen verlaten en in het buitenland een partner ontmoeten, blijven meestal in hun nieuwe thuisland hangen. Toch passen ze zich daar over het algemeen goed aan. In tegenstelling tot hun Poolse collega’s hebben Litouwers niet de luxe van de grote getallen: er zijn simpelweg niet genoeg Litouwers om in andere landen complete Litouwse schaduwsamenlevingen op te bouwen.

 

Jonge Litouwers hebben aanzienlijk minder geld te besteden dan hun Nederlandse leeftijdsgenoten. Mede daarom vieren ze hun vakanties vaak op een andere manier. Liften is erg populair, zowel in eigen land als in het buitenland. Het kost weinig, maar als je het goed aanpakt, kom je een heel eind.

3.

Do's en don'ts

In vergelijking met Ieren zijn Litouwers moeilijk te benaderen. De taal speelt daarbij een rol. Van jonge, hoogopgeleide Litouwers kun je verwachten dat ze Engels spreken en ook voormalig emigranten kunnen iedereen te woord staan. Voor laagopgeleide jongeren is Litouws de enige optie. Oudere generaties spreken zonder teveel protest Russisch, maar of je daar als Nederlander mee geholpen bent, is een tweede.

Ook de geschiedenis van Litouwen maakt de inwoners van het land minder toegankelijk. Tot 1990 maakte Litouwen deel uit van de Sovjet-Unie en kon elke onbekende een informant zijn van het regime. Litouwers zijn er niet aan gewend om onverwacht aangesproken te worden door vreemden, al zullen ze snel bijtrekken als ze uitvinden dat een vreemdeling geen kwade intenties heeft. Niet voor niks wordt Litouwen ‘het Italië van de Baltische Staten’ genoemd. Gezelligheid wordt erg gewaardeerd, maar er gaat wel een aftastfase aan vooraf. Van mensen met wie je normaal gesproken geen vriendschappelijke relatie zult opbouwen hoef je ook weinig vriendschappelijkheid te verwachten. Winkelpersoneel of vreemden op straat kunnen soms onverwacht onvriendelijk uit de hoek komen.

De snelle omwenteling van communisme naar een vrije markt heeft Litouwen in amper 10 jaar compleet veranderd. Tijdens de Sovjetjaren was het leven voorspelbaar en konden mensen tegen elkaar klagen dat het leven moeizaam en onrechtvaardig was. Er moest door iedereen had gewerkt worden en voor afwijkende meningen was geen plaats.

In het Litouwen van vandaag is het ‘ieder voor zich’ en ‘elk voor zijn eigen’. Litouwers hechten, veel meer dan Nederlanders, aan status en autoriteit. De makkelijkste manier om die te verwerven is door veel geld te verdienen. Of dat ten koste gaat van een ander is bijzaak. Litouwers houden elkaar graag in de gaten, en meten hun eigen succes af aan het succes van anderen. Materiële zaken zijn de gemakkelijkste maatstaf. Litouwers die het goed voor elkaar hebben, zorgen er constant voor dat ze de juiste kleren aan hebben. Vrouwen zijn erg gehecht aan hun make-up en alleen de allerbeste vriendinnen kunnen het verdragen om elkaar zonder make-up te zien.

4.

Gespreksonderwerpen

Litouwers zijn trots op hun geschiedenis. De geschiedenis van Litouwen gaat verder terug dan de onafhankelijkheid van 1990. Litouwen bestond al in de 13e eeuw. Sindsdien zijn de grenzen vaak veranderd. In de 14e eeuw was Litouwen een koninkrijk dat zich uitstrekte van de Oostzee totaan de Zwarte Zee. In de loop der eeuwen is het grondgebied van Litouwen steeds verder gekrompen, tot aan de bescheiden maat die het vandaag de dag heeft.

De onafhankelijkheidsstrijd tegen de voormalige Sovjet-Unie is voor veel Litouwers nog altijd een bron van inspiratie. Al vroeg in de jaren tachtig van de vorige eeuw begon Litouwen zich voor te bereiden op hernieuwde onafhankelijkheid. Dankzij slimme onderhandelingen met Moskou enerzijds en Westerse landen anderzijds werd de situatie van de Baltische Staten als onderdeel van de Sovjet-Unie langzaam onhoudbaar. De bevolking van Litouwen, Letland en Estland protesteerde op 23 augustus 1989 samen tegen de 50ste verjaardag van de Sovjetoverheersing. Op die dag werd een menselijke ketting aangelegd van 600 kilometer lang, dwars door de drie Baltische Staten. Daaraan deden 2 miljoen inwoners mee, bijna de helft van de volwassen bevolking van de drie landen. Na de val van de Berlijnse muur, op 9 november 1989, kon de Sovjetunie niet langer verhinderen dat ook Litouwen, Letland en Estland de onafhankelijkheid uitriepen. Litouwen deed dat op 11 maart 1990. De laatste troepen van het Rode leger verlieten Litouwen op 31 augustus 1993.

Na de onafhankelijkheid werd Litouws weer ingesteld als nationale taal. Kerken, door de Sovjets omgebouwd tot fabrieken, werden in oude staat hersteld. Niet langer liepen staatsvijanden het risico om naar Siberië gedeporteerd te worden. De herwonnen vrijheid heeft mede bijgedragen aan de snelle groei van de Litouwse economie. Ook het lidmaatschap van de EU heeft daar sinds 2004 aan bijgedragen.

Behalve geschiedenis zijn Litouwers ook erg begaan met natuur. Voornamen verwijzen naar

natuurverschijnselen, net als de maanden van het jaar. De maand mei, Geguzis, is bijvoorbeeld vernoemd naar de koekoek. Anders dan in Ierland verschillen de vier seizoenen sterk van elkaar. Winters zijn koud, droog en donker. ’s Zomers zijn de temperaturen hoog en de dagen lang. Net als in Scandinavië en de andere Baltische Staten wordt Midzomer fanatiek gevierd. Het is een van de vele overblijfselen uit vroegere tijden toen natuurgoden de dienst uitmaakten.

Onderling spreken veel jonge Litouwers over hun plannen om in het buitenland geld te verdienen zodra ze klaar zijn met hun school of studie. Ierland en het Verenigd Koninkrijk zijn de populairste bestemmingen. Ook Scandinavië, Duitsland en Nederland zijn in trek. In buurlanden Letland, Polen en Wit-Rusland hebben de Litouwers weinig te zoeken. Als ze dan toch weg moeten, dan maar liever naar een land waar je veel meer kunt verdienen.

In veel landen is voetbal een dankbaar onderwerp om een gesprek over te beginnen. In Litouwen is dat anders. Voetbal is er bij lange na niet zo populair als basketbal. Onderling spreken Litouwers veel over politieke schandalen, over naar het buitenland vertrekken en over de sterk stijgende prijzen in de winkels. Aangezien ze daar zelf niet trots op zijn, is het geen goed idee om hier zelf een gesprek over te beginnen. Buitenlanders die jubelen dat Litouwen ‘nog zo lekker goedkoop is’, zullen daarmee ook niet bepaald in de smaak vallen.

Andere problemen waar Litouwers niet graag op aangesproken worden zijn het hoge aantal zelfmoorden en de onveiligheid op de wegen. Beide houden nauw verband met de hoge alcoholconsumptie en het toenemende individualisme. Verkeersongelukken zijn overigens amper te wijten aan de kwaliteit van de wegen. Vooral het snelwegennetwerk meet zich met West Europese standaarden. Het zijn vooral de automobilisten zelf die er een bende van maken. Veel van hen kunnen amper rijden en een groot deel van de rest gebruikt hun rijstijl als een manier om indruk te maken. Hoe meer herrie en rook, hoe beter. Hoe nonchalanter, hoe beter. Het gebruik van veiligheidsgordels is voorbehouden aan slappelingen. Piepende banden en bijna-ongelukken worden vooral als spannend ervaren. Ter vergelijking: als de situatie in Nederland even onveilig zou zijn als in Litouwen zouden er hier per jaar 3,520 verkeersdoden te betreuren zijn. In werkelijkheid zijn dat er in Nederland overigens nog altijd zo’n 800.

Vooral hoogopgeleide, ongetrouwde Litouwse meisjes staan open voor alles wat zich buiten de Litouwse landsgrenzen afspeelt. Alle overige lagen van de bevolking hebben daarvoor in het algemeen veel minder interesse. Discussies over homohuwelijken, abortus, euthanasie en andere ethische kwesties kunnen gemakkelijk botsen met de plaatselijk geldende normen. Het is dus raadzaam om voorzichtig te zijn bij het aansnijden van deze onderwerpen.

Litouwen is een relatief veilig land. Toch zijn de verschillen met Nederland een stuk groter dan die tussen Ierland en Litouwen. Kraanwater is niet overal drinkbaar, medische zorg is toegankelijk maar openbare ziekenhuizen werken traag en met verouderde apparatuur. Fraude met pinautomaten komt de laatste jaren steeds vaker voor.

Taalproblemen zijn in Litouwen moeilijk te vermijden, dus enige creativiteit daarbij is geboden. Ook hebben Litouwers verschillende opvattingen over hoe mannen en vrouwen met elkaar om moeten gaan. Litouwse mannen kunnen daardoor soms veel hoffelijker zijn dan de Nederlandse. Tegelijkertijd verwachten ze wel dat vrouwen ofwel meegaand zijn, of duidelijk laten blijken dat ze ergens niet van gediend zijn.

5.

Eten en Drinken

Lange tijd maakten Polen en Litouwen deel uit van hetzelfde koninkrijk. Dat is terug te zien aan plaatselijke gerechten, die vooral aardappelen, kool en vlees bevatten. De bekendste Litouwse specialiteit heet Cepelinai: aardappelnoedels ter grootte van een kippenei, gevuld met vlees of witte kaas. Cepelinai hebben danken hun naam aan de vorm: die van een Zeppelin.

Tijdens de bezetting door de Sovjetunie moesten grote delen van de oogst worden afgestaan aan ‘Moskou’. Alleen strikt noodzakelijke voedingsmiddelen waren algemeen verkrijgbaar, waardoor van de traditionele Litouwse keuken weinig overbleef. Pas sinds de onafhankelijkheid wordt er weer op grote schaal lekker gekookt, liefst met lokale groente en fruit als ingrediënten. Anders dan in Nederland geldt in Litouwen vaak: hoe meer mensen aan tafel, hoe beter. Een gast die onverwachts rond etenstijd aanklopt zal uitgenodigd worden om mee te eten. Gasten worden uitgenodigd en aangespoord om veel te eten. Hoe meer de gasten eten, des te groter het compliment aan de gastvrouw.

De grootste maaltijden worden bereid voor bruiloften, die meestal op vrijdag beginnen zodat de rest van het weekend feest gevierd kan worden. Ook met Kerst en Pasen zijn geschikte aanleiding van haast eindeloze maaltijden. Bij al dat eten speelt ook drank een rol. Litouwers zijn trots op hun nationale bieren, waarvan Svyturys het bekendste merk is. Van de sterkere alcoholica is wodka populair, net als honinglikeur. Mocht je bij Litouwers thuis uitgenodigd worden, dan is een fles sterke drank een aanrader. Vooral onverwachtse dranken uit het buitenland worden erg gewaardeerd. Het bijbehorende proosten is een belangrijk ritueel. ‘I sveikata’ betekent proost, wat in Litouwen vaak aangevuld wordt met hele verhalen over in het verleden behaalde resultaten en te verwachten geluk in de toekomst.

6.

(On)gehoorzaamheid

Litouwers zijn erg gevoelig voor autoriteit en hierarchie. Anders dan in Nederland wordt een compromis gezien als een zwakke oplossing in plaats van een ideaal. In Litouwen is een baas een baas. Hij (soms zij) vertelt ondergeschikten wat er moet gebeuren. Door lagergeplaatsten worden die bevelen echter niet als heilig gezien. De onderdrukking ten tijde van de Sovjetunie ligt nog vers in het geheugen. Litouwers luisteren daardoor vooral naar wat hen goed uitkomt. Voor alle minder gewenste instructies zijn ze creatief in het zoeken van uitwegen. Zo ook in het vermijden van de dienstplicht, die in Litouwen wel verplicht is, maar zeer onpopulair.

Corruptie is in Litouwen nog altijd een probleem van alledag. Doktoren en politieagenten kunnen om steekpenningen vragen en het is moeilijk hierop een passend antwoord klaar te hebben. De beste strategie is simpelweg om niet chantabel te zijn. Zorgen dat je geen regels overtreedt, dat scheelt al een hoop.

7.

Taalkwesties

De Litouwse taal wordt door ongeveer 3 miljoen mensen gesproken. Alleen de taal van Letland is enigszins gerelateerd aan het Litouws, al kunnen inwoners van de twee landen elkaar niet begrijpen wanneer ze ieder hun eigen taal spreken. Als het wel tot ontmoetingen komt, wordt tussen oudere Litouwers en Letten meest Russisch gesproken. Tot 1989 was Russisch in beide landen de officiële taal. Voor Letten en Litouwers onder de 30 is Engels vaak het enige alternatief.

‘Dankjewel’ wordt in het Litouws vertaald met ačiū wat ongeveer wordt uitgesproken als ‘(h)atsjoe’, zoals je in Nederland zou zeggen bij het niezen. Andere basiswoorden in het Litouws zijn: ‘Labas’ betekent ‘hoi’, ‘taip’ is ‘ja’, ‘ne’ is ‘nee’ en ‘Atsiprašau, aš nekalbu lietuviškai’ betekent ‘Excuseer, ik spreek geen Litouws’.

De achternaam van vrouwen verandert zodra ze trouwen. In Nederland is het gebruikelijk om als getrouwde vrouw een achternaam en meisjesnaam te hebben. In Litouwen neemt de vrouw normaalgesproken de naam van de man aan, met het achtervoegsel –enė. Eindigt de achternaam van een vrouw in –tė, dan is ze nog ongetrouwd. De achternamen van mannen, getrouwd of ongetrouwd, eindigen doorgaans op –as, -ys, of – us.

8.

Grappige feitjes

Litouwers zijn erg bijgelovig. Ga niet aan de hoek van de tafel zitten als je graag wilt trouwen. Je zult dan nog zeven jaar moeten wachten. Wie binnenshuis fluit ‘roept kleine duiveltjes aan’. Handen schudden over een drempel brengt ongeluk. Net als in veel andere landen zijn bloemen een welkom cadeau. Let wel op met het aantal bloemen in de bos: dat moet oneven zijn.

Vriendschap is belangrijk in Litouwen. Bij het begroeten wordt dan ook uitgebreid gezoend en handen geschud. Goede vriendinnen zoenen elkaar bij bijzondere gelegenheden zelfs op de mond.

Litouwen grenst alleen in het Westen aan Rusland, namelijk aan de Kaliningradenclave die bij Rusland hoort. In het oosten grenst Litouwen aan Wit-Rusland, het deelt de noordgrens met Letland en een klein gedeelte van de zuidgrens met Polen.

25 Kilometer ten noordoosten van Vilnius bevindt zich het middelpunt van het Europese continent. Dat is in 1989 berekend door een toonaangevend Frans instituut. Datzelde instituut heeft vastgesteld dat het middelpunt van de Europese Unie in de buurt van het Duitse Frankfurt am Main ligt.

Een van de letterlijke hoogtepunten van het verzet tegen de voormalige Sovjetunie is de ‘Hill of Crosses’: een heuvel vol met kruisen in alle vormen en maten. De Litouwers gebruikten de heuvel als katholiek bedevaartsoord, zelfs nadat de Sovjets dat nadrukkelijk verboden hadden. Meerdere keren heeft het Rode Leger de hele heuvel omgeploegd met bulldozers. Toch werden steeds daarna weer nieuwe kruisen geplant, als een teken van stil, maar fanatiek verzet. Je vindt de ‘Hill of Crosses’ in het noorden van Litouwen, op 10 kilometer van de stad Šiauliai.

9.

Afkijken toegestaan

In Nederland kunnen toezeggingen snel als beloften worden geïnterpreteerd. In Litouwen is dat minder voor de hand liggend en denkt men eerder in ‘intentieverklaringen’. Litouwers letten verder graag op details die status of persoonlijkheid verraden, terwijl in Nederland vooral naar de inhoud van gesprekken wordt gekeken.

In zakelijke relaties zijn Litouwers bescheiden en sober, maar in persoonlijke relaties wordt zo’n gereserveerde opstelling meestal niet gewaardeerd. Het lijkt alsof Litouwese vrienden elkaar alles gunnen, maar tegelijkertijd verwachten ze alles belangeloos te ontvangen als de rollen eens omgedraaid zijn. Passie is een groot goed. Wederom komt hierbij de vergelijking met Italië om de hoek kijken.

Litouwers zijn gastvrijer en spontaner dan Nederlanders. Ook zijn de Litouwers dankzij hun geschiedenis erg vaderlandslievend. Ze herinneren zich maar al te goed wat het betekent om niet rijk te zijn en om niet over vrijheid van meningsuiting te beschikken. Litouwers hebben een sterkere band met hun land dan Nederlanders, waarbij ze bovendien geen Elfstedentocht of voetbal-EK nodig hebben om zich gemeenschappelijk Litouws te voelen. De geschiedenis van de gezamelijke strijd voor onafhankelijkheid staat daar vandaag de dag nog altijd garant voor.

10.

Links

Meer over Litouwen lezen op Us Europeans | Naar de Litouwse nationale radio luisteren | Het nationale volkslied beluisteren op Youtube | Litouwse voornamen opzoeken | Het laatste nieuws uit Litouwen lezen | Op reis naar Litouwen | Litouwen op Wikipedia | The Hill of Crosses op Wikipedia