Estland....inside out!
Fotograaf en journalist Bruno van den Elshout reisde voor zijn project Us Europeans een jaar lang door de EU en stelde aan de hand van deze reis het boek 'Crossroad Europe samen. In de serie 'Europe inside out' vertelt hij hoe het dagelijks leven in elk van de EU-landen er uit ziet..
Inhoudsopgave van deze pagina:
Na Litouwen en Letland is Estland het logische volgende land dat je tegenkomt op weg naar het hoge noorden. Samen vormden ze de Balstische Staten en vanuit Nederland bekeken, ben je al snel geneigd te denken dat alledrie de landen wel erg op elkaar zullen lijken. Kijk je naar de geschiedenis van de laatste 100 jaar, dan zijn er inderdaad veel overeenkomsten. Alle drie de landen riepen na de Eerste Wereldoorlog hun onafhankelijk uit, om vlak voor het begin van de Tweede Wereldoorlog door Rusland (in het Estisch: Venemaa) geannexeerd te worden, vervolgens bezet door Duitsland om daarna opgeslokt te worden in de Sovjetunie, met Russisch als voornaamste taal en onder sterke invloed van het communistische regime in Moskou.
In het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw lukte het de Baltische Staten om zich los te maken en ieder hun eigen weg te gaan. Hoewel de Baltische Staten zich vanwege hun bescheiden formaat vaak gemeenschappelijk profileren, zijn de landen duidelijk verschillend. En van de drie is Estland misschien nog wel het ‘meest verschillend’ van allemaal.
Litouwen is een overwegend katholiek land dat lange tijd deel uitmaakte van Polen. Letland geldt in veel opzichten als overgangsgebied. Estland ligt dicht bij Scandinavië en dat zie je op veel manieren terug. De Estische taal is verwant met het Fins, veel banken in Estland zijn Zweeds, net als de Scandinavische landen is Estland van oudsher protestants en veel houten huizen zijn geschilderd in Scandinavisch uitziende kleuren.
Het mentaliteitsverschil tussen de noordelijkste Baltische staat Estland en de zuidelijkste Baltische staat Litouwen gaat zelfs zo ver, dat Esten snel geneigd zijn om Litouwen met Italië te vergelijken. Ze verwijzen dan vooral naar de Litouwse passie en de losse manier waarop Litouwers met regels kunnen omgaan. De Esten zijn trots dat veel zaken in Estland beter georganiseerd zijn en dat mensen zich beter aan regels houden.
Estland is lange tijd geïsoleerd geweest van West-Europa. Tussen 1944 en 1990 werd het onderwijsprogramma in Estland opgelegd door Moskou. Hetzelfde gold voor kranten en tijdschriften. Veel ruimte voor informatie over het Westen was er niet. Na de onafhankelijkheid veranderde dat snel. De Esten begrepen dat ze snelle vooruitgang konden boeken door zich op Europa te concentreren. Tegelijkertijd heeft Estland het internet fanatiek omarmd. Als bron van informatie, maar ook als motor voor economische groei.
Het gebruik van internet is onder jonge Esten wijdverbreid. Informatie die voor 1990 niet beschikbaar was, is nu vrij nazoekbaar. Esten zijn doorgaans graag goed geïnformeerd en ook over Nederland weten de meesten wel het nodige. Stereotypen over tulpen, marihuana en de Wallen zijn algemeen bekend. Veel Esten koppelen Nederland aan de kleur oranje. Voor de voetbalfans, en dat zijn er veel minder dan in Nederland, is het onbegrijpelijk dat ons land nog nooit een WK gewonnen heeft terwijl we zoveel goede spelers hebben. Nederlanders worden geschat eerlijk te zijn, open-minded en tolerant. Ze gebruiken wel teveel haargel en zouden ze misschien zo lang zijn omdat hun land zo laag ligt?
Vergeleken met Nederlanders lijken Esten weinig prijs te stellen op gezelschap en praten ze zacht en langzaam. Fouten maken ze niet graag, zoals ook hun spreekwoord ‘Meet negen keer alvorens éénmaal te snijden’ voorschrijft. Esten zijn erg functioneel ingesteld en hebben soms opmerkelijk weinig behoefte aan gezelschap. In de omgang raken Esten elkaar weinig aan, dus verwacht geen zoenen en knuffels en deel ze ook spaarzaam uit. Zelfs onder een SMS'je of een e-mail kan een onschuldig ‘kusje’ of ‘x’ worden opgevat als seksuele intimidatie.
Vaak zoeken Esten elkaar pas op als ze ergens in hun eentje niet uitkomen. Worden ze spontaan aangesproken op straat, dan verwachten Esten dat ze een probleem moeten gaan oplossen of assistentie moeten verlenen. Dat is vooral omdat ze zélf pas iemand aanspreken als ze iets eigenhandig niet gedaan krijgen. Overleg is een noodzakelijk kwaad. Het dient niet, zoals in Nederland, om iedereen een zegje te laten doen of om sociale banden aan te halen.
Toch: een buitenlandse bezoeker die graag met Esten in contact wil komen, kan het best op ze afstappen om een praatje te beginnen. Al was het maar omdat zo’n gesprek niet van de grond zou komen als het moet aankomen op de sociale vaardigheden van de gemiddelde Est. Gelukkig is de taal niet vaak een barrière. Estland heeft veel werkgelegenheid in de computertechnologie. Voor veel jonge mensen is dat een belangrijke reden om Engels te leren spreken. Het percentage Engelssprekenden in Estland is daardoor een stuk hoger dan in Letland en Litouwen.
Inwoners van de hoofstad Tallinn beklagen zich graag over de Finse toeristen die de Finse Golf oversteken om goedkoop te drinken en te feesten. In Estland kun je in elke supermarkt kiezen uit een oneindige hoeveelheid goedkope, sterke drank. In Finland, op drieënhalf uur varen ten noorden van Estland, is drank duurder en minder makkelijk verkrijgbaar. Zoals je in Riga (Letland) wilt vermijden voor Engels te worden aangezien, zo doe je er in Tallinn goed aan om je niet als een Fin te gedragen.
Een groot gedeelte van de bevolking van Estland bestaat uit Russen. Net als Letland heeft Estland bij de onafhankelijkheid verkozen etnische Russen niet automatisch een Estisch paspoort aan te bieden. De loop van de geschiedenis heeft Rusland bepaald niet populair gemaakt in Estland, maar ook vandaag de dag bestaan er grote spanningen tussen de twee landen.
Ten eerste heeft Estland grensconflicten met Rusland die al jaren onopgelost gebleven zijn. Tweedens bekommert Rusland zich erg nadrukkelijk om het lot van de Russen in Estland. Die hebben vaak geen Estisch paspoort en hebben daardoor geen volledige burgerrechten. De Esten zien de inmenging van Rusland als pro-Russische propaganda die tot doel heeft de stabiliteit in Estland te ontwrichten. Voorts ontstaan in Tallinn regelmatig rellen tussen jonge Estische nationalisten en hun Russisch-Estische leeftijdsgenoten. Russische Esten voelen zich benadeeld bij sollicitaties en gediscrimineerd in de sociale omgang. Bij grote internetstoringen in Estland wordt steevast naar de Russische regering gewezen: die zou Russische hackers ondersteunen bij het plannen van cyberattacks tegen datacentra in Estland. In 2007 heeft Estland een speciale e-legerunit opgezet, die als doel heeft het land te verdedigen tegen toekomstige internetaanvallen. Al met al is de relatie met Rusland een zeer delicaat onderwerp en een bron van binnenlandse spanningen.
Populairdere gespreksonderwerpen, naast het weer, zijn dans en zang. Beide spelen een belangrijke rol in de Estische geschiedenis. Ten tijde van de Sovjetunie was zang een van de krachtigste mogelijkheden tot verzet. Zang stelde de Esten in staat hun eigen taal te blijven gebruiken. Bovendien was zingen zó populair, dat de Sovjets onmogelijk een verbod konden handhaven. Als tussenoplossing mocht tijdens de talloze Estische songfestivals alleen Russisch worden gezongen. Naarmate de onafhankelijkheid dichterbij kwam, trokken meer en meer zangkoren de stoute schoenen aan door terug te grijpen op de eigen taal. Hierdoor bouwden de Esten hun nationale trots langzaam opnieuw op, waardoor nog meer mensen in het Estisch gingen zingen, waardoor meer mensen zich achter onafhankelijkheid van Estland durfden te scharen. Dit gaf de Esten uiteindelijk de moed om als eerste van de Baltische Staten eenzijdig de onafhankelijkheid uit te roepen.
Behalve deze ‘Singing Revolution’ zijn de Esten erg gehecht aan dans en andere folkloristische expressievormen. In Viljandi, een klein stadje in het midden van het land, staat een heuse Folkloreacademie, waar je onder andere kunt afstuderen in het kantklossen. Elke zomer kun je in hetzelfde stadje terecht voor het grootste folklorefestival van Estland.
Esten spreken vooral over gebeurtenissen en problemen. Complimenten komen daar amper aan te pas. Ook over emoties praten ze niet snel, en ook ideeën blijven in gesprekken vaak achterwege. Toch zijn ze goed in het bedenken van onorthodoxe oplossingen. De meeste voormalige Oostbloklanden hebben zich in de voorbije 20 jaar ten doel gesteld om hun handel en industrie op gelijke hoogte te brengen met West-Europa. Ze hebben daarbij geprobeerd zich sneller te ontwikkelen dan West-Europa dat oorspronkelijk deed, maar bleven daarbij hangen in oude technieken. Estland koos voor een andere strategie. Door breed te investeren in technologieën die ook in West-Europa nog in de kinderschoenen stond – internet en mobiele telefonie - heeft Estland op verschillende gebieden de achterstand op West-Europa niet alleen goedgemaakt, maar zelfs omgebogen in een voorsprong.
Voor nagenoeg ieder overheidsformulier heeft Estland naast een papieren ook een virtuele versie. Estische identiteitskaarten kun je niet alleen aan de grens gebruiken, maar ook als verificatie bij internetbankieren of bij verkiezingen. Momenteel wachten de Esten op de eerste verkiezingen waarbij ze vanaf hun mobiele telefoon kunnen stemmen.
Hoewel de prijzen in Estland de laatste jaren sterk gestegen zijn, is het voor Nederlanders nog altijd erg voordelig om gebruik te maken van kleine lunchrestaurants. Deze gelegenheden werken als kantines, die een kleine keus aan simpele gerechten in hele grote hoeveelheden klaarmaken. De kosten zijn lager dan waarvoor je zelf zou kunnen koken, behalve als je groenten uit eigen moestuin gebruikt.
Estische gerechten zijn traditioneel en bestaan vooral uit aardappelen, groenten en vlees. Vaak wordt bij warme maaltijden melk gedronken, zoals dat ook in Finland gebruikelijk is. Esten hechten veel aan hun eigen compacte en donkere brood, dat volgens hen in geen ander Europees land op dezelfde manier wordt gebakken.
In de Sovjettijd werden landbouwopbrengsten in Estland in beslag genomen door de staat en herverdeeld over de bevolking. Alleen de oogsten van kleine moestuintjes mochten onder voorwaarden worden behouden. Daardoor is in Estland een ware moestuintjescultuur ontstaan die tot op de dag van vandaag is blijven bestaan. Wat er in Estland op tafel verschijnt, hangt nog altijd in grote mate af van de seizoenen en van het weer.
Esten zijn eerder geneigd zich aan regels te houden dan hun zuiderburen. Afspraak is afspraak en te laat komen wordt gezien als een grove overtreding in het sociale verkeer. Regels worden op grote schaal nageleefd, hoewel corruptie, een overblijfsel uit het Sovjettijdperk, nog steeds een groot nationaal probleem vormt. In voorbije jaren zijn er op alle bestuursniveaus politici betrapt op het aannemen van smeergeld of op het onderhouden van banden met de Russische maffia.
Esten zijn formeel in de omgang en tonen respect voor elkaars privacy. Daarbij hoort ook dat je je schoenen uittrekt als je bij iemand thuis komt. Zolang een volwassen persoon je niet heeft uitgenodigd om ‘je’ en voornamen te gebruiken, spreek je hem of haar aan met meneer of mevrouw, al dan niet gevolgd door een titel en achternaam.
‘Succes’ en ‘winst’ waren tot twintig jaar geleden onbekende begrippen, behalve als het ging om sport. Nu zijn beide onlosmakelijk verbonden aan sociaal aanzien. In een economie waar alles elke dag beter gaat, kun je het je niet veroorloven stil te blijven staan. Of nog erger: het minder goed doen dan je buurman. De druk om te presteren is hoog, en niet iedereen kan zoveel snelle veranderingen aan. Ouderen en minderheden moeten andere trucs bedenken om mee te kunnen komen. Geld lenen is een favoriete bezigheid, maar ook voelen veel jongeren zich uitgenodigd tot criminele bezigheden of tot overmatig gebruik van alcohol en andere drugs.
Engelstaligen lijken vooral zichzelf erg belangrijk te vinden, getuige ‘I’ dat met een hoofdletter geschreven wordt. De Esten keren dat om. Net als de Duitsers lijken zij hun gesprekspartner juist voorop te plaatsen. Esten schrijven daarom ‘ik’ met een kleine letter, terwijl ze ‘jij’ en ‘U’ met een grote letter schrijven.
De Estische taal heeft binnen Europa maar weinig soortgenoten. Alleen Fins en Hongaars vertonen enige gelijkenis, al zijn ze niet onderling uitwisselbaar. Wel zijn alledrie de talen herkenbaar aan het grote aantal klinkers. Het Estischte woord ‘öö’ betekent nacht. Het woord met de meeste klinkers op rij is ‘jäääär’, maar dat zul je in het dagelijks leven nauwelijks vaker tegenkomen dan in Nederland hottentottentententoonstelling. Jääär betekent: ‘rand van het ijs’. Ook voornamen hebben vaak dubbele klinkers die we in Nederland niet kennen. Zo is ‘Liina’ een veelvoorkomende meisjesnaam, net als ‘Kristiina’ en ‘Maarja’.
De letter ‘o’ kan in het Estisch allerlei verschillende accenten krijgen, variërend van puntjes (ö) tot golfjes (õ). Net als in het Nederlands kun je in het Estisch woorden aan elkaar plakken. In Nederland kan zo’n samengesteld woord twee of drie delen bevatten. In het Estisch kun je zonder veel moeite vier of vijf woorden samensmelten zonder dat er iemand vreemd van op kijkt.
Estisch heeft 14 naamvallen waardoor woorden veranderen al naar gelang hun betekenis in de zin. Al die veranderende woorden zorgen ervoor dat Estisch voor buitenlanders moeilijk te leren is. Toch hebben al die naamvallen ook voordelen: je kunt de volgorde van een zin bijna eindeloos veranderen zonder dat die zin onbegrijpelijk wordt.
Ten tijde van het Sovetbewind werden grote stukken van de Estische kust gebruikt als militair terrein. Sommige delen waren tientallen jaren ontoegankelijk voor burgers. Vlakbij Tallinn ligt de voormalige legerbasis Paldiski dat lange tijd een soort niemandsland was. Vandaag de dag vind je bij Paldiski nog steeds weinig meer dan verlaten bunkers op een verder nagenoeg leeg terrein ter grootte van een hele stad.
De Letten beschouwen hun Estische noorderburen als langzaam en maken daar bij gelegenheid graag grapjes over. Als je in Estland op bezoek gaat, zul je erachter komen dat de Esten inderdaad erg behoedzaam zijn. Ze denken graag na alvorens met een antwoord te komen, waardoor gesprekken soms lange stiltes kunnen bevatten. De Esten zijn daar aan gewend en storen zich er niet aan. Liever in één keer een volledig en weldoordacht antwoord, dan een chaotisch verhaal waar kop noch staart aan zit.
Toch: als Nederlander sta je soms raar te kijken als een Est zijn antwoord begint met: ‘daar ga ik eens even over nadenken’, om vervolgens uitgebreid te zwijgen alvorens met een vraag te beantwoorden. Zorg er ook voor dat je dat niet als uitnodiging gebruikt om zelf het woord te nemen. Dat is not done, net zoals je niet wordt geacht iemand te onderbreken zolang hij of zij aan het woord is.
De Esten zijn erg trots op hun vlag, die bestaan uit horizontale banen in de kleuren blauw, zwart en wit. Blauw staat voor de kleur van de lucht, zwart voor de kleur van de aarde die dient als bodem voor voedsel, en wit voor puurheid en hoop.
Met de hoofdstad Tallinn hebben de meeste Esten een haat-liefde verhouding. Het oude centrum is bij iedereen geliefd om de mooie architectuur. Uit de wijken rondom het centrum en aan de randen van de stad blijven de meeste Esten liever weg. Ze voelen zich er onveilig en onwelkom. Toch hebben inwoners van andere steden weinig keus: voor studenten en jongvolwassenen die carrière willen maken is Tallinn een haast niet te vermijden station.
Skype en Kazaa zijn niet in Estland bedacht maar de broncodes zijn wel door Estische programmeurs in elkaar gezet. De Esten zien de nuance meestal niet, en claimen met onderkoelde Estische trots dat de diensten ‘uit Estland komen’.
Net als in de andere Baltische Staten en in Scandinavië wordt Midzomer uitvoerig gevierd. Winters in Estland zijn donker en koud. In de wintermaanden vriest sneeuw vast aan de ondergrond en blijft tot in maart liggen. In de zomer zijn de dagen lang: op 21 juni verdwijnt de zon maar vijf uur achter de horizon. Echt donker wordt het tussen mei en juli niet.
In veel Europese landen moet je lang zoeken naar cafés die gratis internet aanbieden. In Nederland ben je in horecagelegenheden vaak afhankelijk van internetproviders die 5 euro per uur durven te vragen voor het aanbieden van een draadloze internetverbinding. In Estland zijn de meeste stadscafés standaard uitgerust met WIFI waardoor ze overdag prima door studenten gebruikt kunnen worden als werk- en overlegplek. Je zou kunnen zeggen dat de cafés minder gezellig worden door zoveel ‘laptoppende’ mensen, maar Estische caféeigenaren hebben overdag meestal meer aanloop dan hun Nederlandse collega`s.
Estland is een van de zuidelijkste landen die het ‘allemansrecht’ toepassen. Ook Finland, Zweden, Noorwegen en Schotland kennen dit recht. Het houdt in dat je vrij mag rondlopen op elk stuk land dat niet specifiek aan iemand toebehoort. Ook kamperen is toegestaan, zolang het niet te dicht bij woonhuizen gebeurt. Op land dat onder gemeenschappelijk eigendom valt, mag je naar hartelust bessen plukken en paddestoelen plukken – een van de weinige activiteiten die Esten graag in groepsverband ondernemen.
De manier waarop Estland nieuwe technologie heeft aangegrepen om economische vooruitgang te boeken, is een goed voorbeeld voor veel andere landen. Niet alleen heeft deze strategie ervoor gezorgd dat Estland in de laatste jaren snellere economische vooruitgang heeft geboekt dan de meeste andere Oostbloklanden: het heeft er ook voor gezorgd dat veel van de innovatie op een natuurvriendelijke en duurzame wijze tot stand komt. Zo worden er ecologisch verantwoorde en energieneutrale woonhuizen gebouwd, en wordt afval gescheiden ingezameld. Dat klinkt naar Nederlandse maatstaven niet uitzonderlijk, maar bedenk dat geen van de nieuwe EU-lidstaten in zo’n korte tijd zoveel milieuvriendelijke vooruitgang heeft weten te boeken.
Meer over Estland lezen op Us Europeans | Naar de Estische nationale radio luisteren | Het nationale volkslied beluisteren op Youtube | Het laatste nieuws uit Letland lezen | Op reis naar Estland | Estland op Wikipedia | Lonely Planet Phrasebook Baltic